“Giết con chim nhại” và sự nghiệp đỉnh cao của Harper Lee

Trong những ngày vừa qua, chúng ta đã vừa mất đi nữ nhà văn vĩ đại Harper Lee. Thế giới tiếc thương bà. Sự nghiệp của bà chỉ còn trên những trang giấy. Nhà báo và phê bình điện ảnh Lê Hồng Lâm vừa có một bài viết đặc sắc về các tác phẩm, mà một số người tạm gọi là Tứ Trụ của văn học Mỹ hiện đại, trong đó có nữ nhà văn Harper Lee.

Tại sao Giết con chim nhại, có thể gọi là cuốn tiểu thuyết duy nhất của Harper Lee trong giai đoạn đỉnh cao của sự nghiệp sáng tác (mãi đến năm ngoái, tức là ở tuổi 88, bà mới cho xuất bản cuốn tiểu thuyết thứ 2, sequel của To Kill A Mockingbird, có tên là Go Set a Watchman) lại trở thành cuốn sách bán chạy nhất, chỉ sau Bible (Kinh thánh) với hơn 40 triệu bản sách đã phát hành, và vẫn được tiếp tục in mỗi năm? Tại sao nó đứng số 1 trong số các tác phẩm văn học “a must read” của thế giới?

Harper Lee – một trong tứ trụ của văn học Mỹ hiện đại

Mình nghĩ nếu không có thời gian và muốn tìm hiểu những tác phẩm cơ bản nhất của văn học Mỹ hiện đại, chỉ cần đọc 4 cuốn: Giết con chim nhại, Bắt trẻ đồng xanh, Gatsby vĩ đại và Trên đường. Bởi 4 cuốn tiểu thuyết này giúp người đọc tự soi chiếu vào mình nhiều nhất, thay đổi nhận thức nhiều nhất về chính bản thân và cái ngoài bản thân. Lần lượt, 4 tác phẩm kinh điển này cũng theo độ tuổi thay đổi nhận thức và trưởng thành của mỗi con người: Giết con chim nhại là những năm tháng thơ ấu, lúc những đứa trẻ bắt đầu biết quan sát, biết nhận thức và cần một tấm gương lớn để soi chiếu và học hỏi. Bắt trẻ đồng xanh là độ tuổi coming of age, là sự nổi loạn bên trong của một chàng thiếu niên và chán ghét sự giả dối của thế giới xung quanh. Gatsby vĩ đại là sự ảo tưởng và vỡ mộng về tình yêu và giấc mơ Mỹ của một chàng thanh niên Mỹ đi lên từ nghèo khó và trở thành đại gia quyết tâm tìm lại tình yêu đã mất. Cuối cùng, Trên đường là hành trình của những kẻ phiêu bạt lạc lối, của một “thế hệ mất mát” chán ghét cuộc sống tầm thường và chỉ thấy ý nghĩa khi ở trên đường.

Quay trở lại với Giết con chim nhại. Cuốn tiểu thuyết được kể lại với văn phong giản dị và tuyệt đẹp, vừa ấm áp vừa hài hước, qua hồi ức của Scout, cô bé gái 8 tuổi sống với bố và anh trai cùng một người giúp việc. Bối cảnh ở miền Nam nước Mỹ trong những năm 1930, nơi mà nạn phân biệt chủng tộc nặng nề nhất. Dù với những trải nghiệm trẻ thơ trong sáng về cuộc sống thường ngày của hai anh em, của cậu bạn Dill tò mò hiếu động hàng xóm, nhưng nhân vật chính xuyên suốt mà Scout kể lại là bố Atticus Finch. Đó là một người cha, một hình mẫu của lương tri và nhâm phẩm. Nếu đứa trẻ nào lúc lớn lên cũng có một người cha như Atticus, đứa trẻ ấy chắc chắn sẽ trở thành những con người chính trực và thiện lương nhất. Atticus là một luật sư tài giỏi và được kính trọng, nhưng ông sẵn sàng bảo vệ cho một người da đen bị kết tội hiếp dâm một phụ nữ da trắng giữa thời điểm mà người da đen luôn bị coi khinh như đám người hạ đẳng và tất cả bọn họ đều sai, trong bất cứ phiên tòa nào. Atticus biết rõ người da đen đó bị kết tội oan và ông tìm mọi bằng chứng, mọi lý lẽ để bảo vệ cho anh ta, dù ông bị cả đám đông da trắng còn lại chống đối, lên án, thóa mạ và thậm chí còn gây nguy hiểm đến con cái của Atticus, hai đứa con mà ông luôn coi là lẽ sống của đời mình.

Cách nuôi dạy hai đứa con sắp lớn của Atticus là để chúng tự trải nghiệm với cuộc sống và tự nhìn nhận bằng đôi mắt trẻ thơ chưa bị vẫn đục bởi định kiến như những người lớn trong xã hội. Cách dạy con đó, dù đôi lúc khiến những đứa trẻ bị tổn thương, thậm chí gặp nguy hiểm, nhưng sẽ khiến bọn trẻ trưởng thành với một tâm hồn thiên lương và một trái tim luôn đứng về lẽ phải, về những người yếu thế. Rõ ràng là thế, trong phiên tòa xét xử người da đen hiếp dâm, Atticus đã có đủ bằng chứng để giúp anh chiến thắng, nhưng ông không chiến thắng được những định kiến xã hội lúc đó, và người da đen phải trả giá bằng cái chết của mình. Atticus không bao giờ che dấu sự thật, cho dù đó là sự thật bị thua cuộc, sự thật đau đớn, như cách ông nói về sự thật mà ông dạy đứa con trai Jem.

“Nếu việc này bi ỉm đi thì đối với Jem đó sẽ là sự phủ nhận thẳng thừng phương cách mà tôi đã cố công nuôi dạy nó. Đôi khi tôi nghĩ trong vai trò cha mẹ thì tôi đã thất bại hoàn toàn, nhưng tôi là tất cả những gì chúng có. Trước khi Jem nhìn vào bất cứ người nào khác, nó sẽ nhìn vào tôi, và tôi cố sống để tôi có thể thẳng thắn nhìn lại nó… Nếu tôi đồng lõa với một chuyện như vầy, tôi không thể thẳng thắn nhìn vào mắt nó, và vào cái ngày tôi không làm được điều đó tôi biết tôi sẽ mất nó. Tôi không muốn mất nó với Scout, bởi vì chúng là tất cả những gì tôi có.”

Đọc Giết con chim nhại, có rất nhiều câu nói lương tri khai sáng khác, chủ yếu đến từ người luật sư Atticus, giúp người đọc soi sáng mình, soi sáng cho những điều tăm tối, nhất là những đứa trẻ mới lớn chưa tự lý giải được, và thậm chí cả những người lớn mà lý trí họ bị che mờ bởi những định kiến do đám đông tạo nên. Như Scout từng nói, “Bố Atticus đúng. Có lần ông nói bạn không bao giờ thực sự biết một người cho đến khi bạn ở vào địa vị của họ và cư xử theo kiểu của họ”; hay “Có một điều không thuận theo những luật lệ của đám đông, đấy là lương tri của một con người”.

Atticus Finch sau đó được thể hiện trên màn ảnh bởi Gregory Peck và mang về cho ông giải Oscar Nam diễn viên chính xuất sắc nhất. Ông được coi là một trong những người hùng vĩ đại nhất của màn ảnh, một “standing man” mà gần đây viên luật sư James B. Donovan (Tom Hanks đóng) trong Bridges of Spies được coi là nhân vật kế thừa.

Giết con chim nhại là hồi ức của chính Harper Lee, bà là hình mẫu của cô bé Scout 8 tuổi nhạy cảm, và người cha ngoài đời của bà chính là hình mẫu của bố Atticus. Cậu bé Dill tò mò hiếu động, không ai khác chính là Truman Capote, sau này cũng trở thành nhà văn nổi tiếng của Mỹ với Breakfast at Tiffany’s hay In Cood Blood.

Những năm 60, cả Harper Lee và Truman Capote sau những cuốn tiểu thuyết gây tiếng vang lớn của họ, đều trở thành những ngôi sao trên văn đàn Mỹ, không kém gì các ngôi sao điện ảnh đương thời. Nếu các bạn xem Capote và Infamous (cả hai phim đều về Truman Capote ra mắt 2 năm liền nhau) gần đây, đều thấy được tình bạn của Harper Lee và Truman Capote. Ở thời điểm đó, Harper theo Truman đến Kansas để gặp gỡ 2 kẻ sát nhân giết chết cả một gia đình ở vùng quê này, là chất liệu để sau đó Truman viết cuốn tiểu thuyết kinh điển, In Cood Blood. Harper Lee trong Capote được thể hiện bởi Catherine Keener và trong Infamous được thể hiện bởi Sandra Bullock. Cả hai hình ảnh Harper Lee trong hai phim đều được xây dựng với vẻ hài hước và điềm tỉnh của một nhà văn lớn. Trong phần cuối của Infamous, mình nhớ mãi đoạn phỏng vấn với truyền hình, Harper Lee (Sandra Bullock) nói về lý do tại sao bà không viết cuốn tiểu thuyết nào tiếp theo nữa và sẵn sàng trở thành “nhà văn một tác phẩm”, bởi vì bà ngán ngẩm đám đông, ngán ngẩm đám truyền thông khi phỏng vấn, hầu như không hỏi điều gì thú vị hơn ngoài câu hỏi ‘What’s next?”.

Nguồn Facebook Lê Hồng Lâm